Нашар көретіндерге арналған нұсқа 
2024 жылдың ақпанында Maqsut Narikbayev University (MNU) жанында MIND ғылыми-талдау орталығы құрылды. Қысқа уақыт ішінде орталық нарықта танылып, нақты өзгерістер пайда болатын алаңға айналды. MNU–дың реформаларға қатысып, университет қабырғасынан шығып, академия, мемлекет және қоғам арасында көпір орнатуы туралы MIND жетекшісі Айдын Абай әңгімелеп берді.
– Айдын Мұратұлы, MIND-тың ресми таныстырылымынан бері бір жылдан астам уақыт өтті. Орталықтың құрылу мақсаты мен осы уақыт ішінде атқарылған негізгі істер туралы айтып өтсеңіз?
– MIND орталығының құрылуы Maqsut Narikbayev University-дің әрі қарай зерттеу университеті моделіне трансформациялануымен байланысты. Университеттің стратегиялық күн тәртібіндегі MIND миссиясы – зерттеу әлеуетін дамыту және сарапшыларды біріктіру. Біз өз миссиямызды деректерге негізделген және негізделген шешімдер қабылдау мәдениетін жетілдіруде көріп отырмыз. Сондай-ақ бұл мемлекет тарапынан да, бизнесте де салмақты басқару әрекеттерін қабылдауға мүмкіндік береді деп сенеміз (evidence based policy немесе data driven decisions тәсілі).
Қысқа уақыт ішінде біз бірқатар маңызды жұмыстар атқардық. Біріншіден, қолданбалы консалтинг нарығында өзімізді сенімді таныстырдық. Екіншіден, мемлекеттік органдармен де, бизнес өкілдерімен де әріптестік байланыстарымызды кеңейтудеміз. Үкіметтік емес сектормен серіктестікке ерекше мән береміз, бұл бағытта университеттің әлеуметтік жобаларын дамыту әлеуеті зор.
Біздің үлкен мақтанышымыз – Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатымен стратегиялық серіктестік. Бүгінгі таңда MIND алаңында Сенаттың Қоғамдық жобалық кеңсесі жұмыс істейді. Бұл бізге заңнама процестерін одан әрі жетілдіруге үлес қосуға мүмкіндік береді. Дұрыс ұйымдастырылған коммуникация арқылы біз қоғамдағы өзекті мәселелер бойынша кең тараптың пікірін ескеруге жол ашамыз.
Мысал ретінде MNU Еңбек құқығы ғылыми мектебінің профессорлары Никита Лютов пен Мүслім Хасеновтың жұмысын атап өткім келеді. Бір жыл бойы олар Сенат жанындағы ұжымдық еңбек даулары туралы заңнамаға өзгерістер енгізу жөніндегі жұмыс тобына сараптамалық қолдау көрсетті. Кәсіподақтар бірлестіктері, жұмыс берушілер және уәкілетті органмен өткен қызу, бірақ сындарлы пікірталастардың нәтижесінде осы күзде еңбек дауларын реттеуге арналған жаңа заңның қабылдануы күтілуде.
Біз үшін тағы бір маңызды жетістік – БҰҰ-ның Орнықты даму мақсаттары бойынша алғашқы ұлттық акселератордың өткізілуі болды. MIND орталығы әзірлеген бірегей әдістеме 200-ден астам еріктілердің бағдарламаға қатысуына мүмкіндік беріп, көптеген стейкхолдерді БҰҰ-ның алты Орнықты даму мақсатын іске асыруға бағытталған командаларға біріктірді. Нәтижесінде Сенатқа жекелеген заңдарды түзету және жобалар мен бастамаларды іске асыру мәселелері бойынша ұсынымдар берілді.
Әр командаға Сенат депутаттары бекітілді, бұл жаһандық тұрақты даму күн тәртібіндегі маңызды бағыттар бойынша практикалық нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік берді. MIND акселераторының жергілікті басқару, заңдардың сапасы мен үстемдігін қамтамасыз ету, қазақстандықтардың лайықты еңбек ету, білім беру және денсаулық сақтау құқықтары, тұрақты қалаларды дамыту бойынша бастамалары мен ұсыныстары қабылданып, белсенді түрде жүзеге асырылып жатыр. Акселератор қорытындысы бойынша біз «SDG IMPACT REPORT 2024» атты есепті жарияладық және бұл тәжірибені жалғастыруды жоспарлап отырмыз.
Тағы бір маңызды бағыт – аналитикалық есептер сериясы (MIND Analytical Report Series). MNU-дың ғылыми орталықтары мен жоғары мектептеріндегі әріптестерімізбен бірлесіп өткен жылы біз құқық, экономика, халықаралық қатынастар және әлеуметтік ғылымдар салалары бойынша мемлекеттік органдар мен бизнес өкілдеріне 14 зерттеу жұмысын ұсындық. University-based think tank ретінде біз университет қабырғасында жүргізілген зерттеулерді стейкхолдерлерге таратып, оларды MNU-дан тыс аудиторияға барынша практикалық әрі түсінікті етіп жеткізуді маңызды деп санаймыз.
Мысалы, зерттеулердің бірінде әріптесіміз Қазақстан үшін жаңа құрылым – кассациялық соттың қызмет ету принциптері құқықтық қайшылықтарға ұшырайтынын көрсетіп, бұл мәселені шешудің жолдарын ұсынған. Екі басқа зерттеуде MNU зерттеушілері Астана мен Алматы қалаларындағы қылмыс көп тіркелетін «нүктелерді» анықтап, оларды болжау үшін статистикалық модельдер (қазіргі таңда жиі жасанды интеллект деп аталады) қолданған. Бұл нәтижелер ҚР Бас прокуратурасының қызығушылығын тудырып, басқа да мемлекеттік органдар мен бизнес тарапынан бұл жұмысты жалғастыру туралы өтініштер түсті. Тағы бір есеп Қазақстандағы ерлер мен әйелдердің жалақы айырмашылығына арналды. Мұнай-газ өндірумен айналысатын өңірлерде бұл айырмашылық басқа аймақтармен салыстырғанда үш есе жоғары екені анықталды. Бұл табыс теңдігін қамтамасыз ететін бағдарламаларды енгізуге түрткі болатын маңызды фактор деп есептейміз және осыны стейкхолдерлерге жеткізудеміз.
Зерттеулер орталықтың сайтында қолжетімді. Сонымен қатар кейбір зерттеулер жабық сараптамалық сипатқа ие және тек серіктес мемлекеттік органдар үшін ғана қолжетімді. Бұл – шешім қабылдау процесін нақты деректер мен сараптамаға негіздеу мақсатымен жасалып отыр.
Тағы да көп бағыттарды атап өтуге болады, бірақ осы тұста тек біреуін бөліп көрсеткім келеді – БАҚ-пен ынтымақтастық. Журналистерге арналған арнайы таңғы ас аясында, зерттеулерімізбен таныстырып, тренинг өткіздік. Біз байланыс орнатуға ашықпыз және БАҚ өкілдеріне сараптамалық пікірлер, материалдар және кеңестер беруге дайынбыз.
– MIND өзін «Think & Do tank» форматындағы ой орталығы ретінде таныстырады. Бұл модельдің ерекшелігі неде? Басқа осындай құрылымдардан қандай айырмашылығы бар?
– Ең алдымен, бұл форматты шартты түрде былай аударуға болады: «ойлау, талдау және әрекет ету». MIND-тың бірегейлігі – біздің зерттеулеріміздің қолданбалы сипатында. Бұл нені білдіреді?
Біз тек академиялық жұмыс жүргізіп қана қоймаймыз. Алғашқы кезеңнен бастап-ақ стейкхолдерлерге зерттеудің нақты практикалық пайдасын қарастырамыз. Әрбір бастама бойынша ең алдымен мынандай сұрақтар қоямыз: Бұл зерттеу елге және қоғамға қандай пайда әкеледі? Университет пен оның серіктестері үшін бұл жобаның тиімділігі қандай? Policy-зерттеулерде бұл принципті сәттер. Мұндай тәсіл Қазақстанда жаңа бағыт болғанымен, біз оны дамытуды көздеп отырмыз.
MIND-тың даму жолындағы тағы бір маңызды аспект – пәнаралық тәсіл. Біздің мектептер мен орталықтар бір-бірімен өзара іс-қимыл жасай отырып, серіктестерге зерттеулердің практикалық құндылығын қамтамасыз етеді. Бұл жерде нормативтік-құқықтық актілердің түсініктілігін арттыру жөніндегі біздің магистральдық зерттеу жобамыздың табысты кейс тәжірибесі бар. Онда заңгерлер мен әлеуметтанушылардың сараптамасы қолданылды. Менің ойымша, осының бәрі бізді басқа талдау орталықтарынан ерекшелендіреді.
– Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев университеттерді инновацияның локомотиві болуға шақырады. Cіз отандық ғылымның болашағын және оның экономиканы дамытудағы рөлін қалай көресіз? Мемлекет, бизнес және ғылыми орта осы мақсатта бірлесіп жұмыс істеуі үшін ең бастысы не істеу керек және осы күш-жігерді біріктіруде MIND орталығы қандай нақты рөл атқарады?
– Біз ғылым кітапханадағы жай ғана кітап емес, прогрестің нағыз қозғаушы күші болып табылатын дәуірде өмір сүріп жатырмыз. Президентіміз атап өткендей, осы өзгерістердің басында жаңа идеяларды тудырып, оларды нақты инновацияларға айналдыра отырып, университеттер тұруы тиіс. Қазақстанда біз ғылымның «піл сүйегінен жасалған мұнарадан» шығып, экономикамыз бен қоғам өмірінің ажырамас бөлігіне айналуы үшін белсенді жұмыс істеудеміз.
Әрине, ғылымды дамыту үшін инвестициялар қажет. Бұл жерде мемлекеттің оны дамыту жөніндегі күш-жігерін атап өту маңызды. Ғылымды қаржыландыру жылдан жылға өсуде. Бұл ретте бизнесті ғылымды дамытуға қаражат салуға ынталандыру маңызды.
Ғылымды дамыту факторы ретінде тағы нені атап өтуге болады?
Біріншіден, менің ойымша, ғылым уақыттың шындығы мен сұранысына жауап беруі тиіс. Ғалымдар керемет нәрселермен жұмыс істей алады, бірақ егер бұл жаңалықтар нақты секторға немесе мемлекетке қажет болмаса, олардың әлеуеті іске асырылмайды. Бізге экономикада, қоғамда қандай сын-қатерлер бар екенін нақты тұжырымдау қажет – сонда ғылым нақты шешімдер ұсына алады. Ғылым мен технологиялық саясат туралы жаңа заң инновацияларды ынталандыра отырып, ғылымның экономиканың бір бөлігіне айналуына көмектесуге бағытталған.
Екіншіден, әріптестік мәдениетін ілгерілету маңызды. Ғалымдар, бизнесмендер мен шенеуніктер кездесіп, идеялармен алмасып, жобалармен бірлесіп жұмыс істей алатын тиімді алаңдар қажет. «Ашық ғылым» принциптері, біліммен белсенді алмасу және бірлескен командалар – бұл нағыз серпілістердің пайда болуын және ғылыми әзірлемелерді өндіріске енгізуді тездетеді. Дәл осы жерде MIND рөлін атап өткім келеді.
MIND – бұл Maqsut Narikbayev Institute for Networking and Development, онда біз өзімізді ғылымды шынайы өмірмен байланыстыратын, синергия мен коллаборация құндылықтарын ілгерілететін көпір ретінде көреміз.
Қорытындылай келе, біз проблемаларды зерттеп қана қоймай, оларды шешіп, жүзеге асырамыз. Осы пайымды жүзеге асыру үшін университет тәжірибелік зерттеулерді белсенді түрде ынталандырады. Біз университетте бизнес пен мемлекет үшін пайдалы болатын көптеген жобаларды әзірлеу үшін белсенді жұмыс істеудеміз. Біз осындай зерттеулерге қаржыландыру табуға көмектесеміз және қажетті басқарушылық қолдау көрсетеміз. Бұл тек пайда әкеліп қана қоймай, ғалымдарымызды өз жұмыстарын беделді халықаралық журналдарда жариялауға ынталандырады.
– Жақында Maqsut Narikbayev University мен Орталық Азия халықаралық институты арасында меморандумға қол қойылды. Өзбекстанның жетекші ғылыми орталықтарының бірімен қандай бірлескен жобалар күтілуде және қандай бағыттар неғұрлым перспективалы көрінеді?
– Осы сұраққа жауап бере отырып, ең алдымен Maqsut Narikbayev University-нің өңірлік және жаһандық контекстегі рөлін ерекше атап өткім келеді.
Біздің университет – білім беру, инновациялық бастамалар және халықаралық ынтымақтастыққа озық көзқарасымен танымал Қазақстанның танымал жоғары оқу орны. Университет беделді аккредитациялармен (QAA, FIBAA, ACCA, ICAEW, HRCI, CEEMAN, CIMA, IQAA және GARP) халықаралық аренада танымал. Бізде сондай-ақ кең ауқымды жаһандық серіктестік желісі бар – бұл әлем бойынша 60-тан астам академиялық орталық.
Осындай академиялық құзыреттілікке, белсенді халықаралық қатысуына және орнықты дамуды берік ұстануына ие MNU, шын мәнінде Орталық Азияның жетекші білім беру мекемесі болып саналады.
Жинақталған тәжірибені дамыту керек және біз Мемлекет басшысының үндеулеріне сүйене отырып, ғылым мен бірлескен зерттеулерді дамыту призмасы арқылы өңірлік интеграциялық күн тәртібін қалыптастырудағы өз рөлімізді көріп отырмыз.
Сонымен қатар өздеріңіз білетіндей, Орталық Азия елдері өз дамуында бірқатар сын-қатерлерге тап болуда. Олардың негізгілеріне көптеген сарапшылар қауіпсіздік, экономикалық даму, суды пайдалану, көлік және инфрақұрылым, сондай-ақ климаттың өзгеруі мәселелерін жатқызады. Осы салалардағы белсенді ынтымақтастық өңірдің барлық елдері үшін едәуір пайда әкелуі мүмкін. Орталық Азия халықаралық институты біз үшін маңызды серіктес және қазіргі уақытта белсенді түрде бірлескен консультациялар жүргізілуде. Осы орайда серіктестігіміздің қалыптасуына үлес қосқан Халықаралық экономика мектебінің профессоры, құрметті Икболжон Қорабоевты атап өткім келеді.
– Жарқын бастамалардың бірі MIND-Talks жобасы болды, оның аясында университеттің профессорлары мен сарапшылары өз білімдерімен жоғары оқу орнынан тыс жерлерде бөліседі. Жобаның мақсаты қандай?
– Қысқаша айтқанда, біз баршаға қолжетімді ғылым қалыптастыруға тырысамыз. Біз университеттің қалаға ашық болуы тиіс екеніне терең сенімдіміз. Нью-Хейвендегі Йель, Оксфорд, Париждегі Латин кварталы және Сорбонна сияқты танымал кампустар, Бостондағы Гарвард университеті сияқты әлемнің жетекші жоғары оқу орындарына қарасақ, олардың тек оқу орны ғана емес, қала өмірінің толыққанды бір бөлігі болып, оның мәдени және тіпті экономикалық ортасын қалыптастыратынын көреміз.
MNU осы бағытта белсенді болуда. Бірнеше мысал келтірейін. Бірнеше жылдан бері командамыз қайырымдылық марафондарын ұйымдастырып келеді, олардың қаражаты қатерлі дертке шалдыққан студенттерді емдеуге және оларды қолдауға жұмсалады.
Біздің студенттік клубтар мектептерге белсенді көмек көрсетеді. Мысалы, «Law Makers» клубының қатысушылары екі жылдан бері елорданың жалпы білім беретін мектептерінің жоғары сыныптарымен белсенді жұмыс істеп келеді. Студенттер мемлекет пен құқық, қаржылық және құқықтық сауаттылық негіздері бойынша білімдері мен тәжірибелерімен белсенді түрде бөліседі. Жоғары сынып оқушыларының жағымды кері байланысы біздің студенттерді жігерлендіреді.
Сонымен қатар біздің MIND-Talks жобамыз. Оның негізгі мақсаты – MNU профессорлары өз зерттеулерінің нәтижелерін қарапайым, қолжетімді тілмен бөлісетін форматты ұсыну. Біз күрделі ғылымның қала тұрғындарына жақын және түсінікті болғанын қалаймыз.
Қалалық қоғамдастықтың қызығушылығын тудырған бірнеше тақырыпты ғана келтірейін. Мәселен, Халықаралық экономика мектебінің профессорлары Эльмира Мыңбаева мен Нұржанат Әметбек қала тұрғындарымен қаржылық сауаттылық және Қытайдағы қоғамдық байланыстардың ерекшеліктері туралы өз сараптамаларымен бөлісті. Антон Дидикин нейроғылымдар дәуірінде тұлға ұқсастығының философиялық мәселесі бойынша сөз сөйледі. Дональд Трамптың сыртқы және ішкі саясатының қисынын ашқан Икболжон Қорабаевтың дәрісі де қызығушылық тудырды. Нығметжан Күзенбаев қатысушылар үшін нарықтық симуляция жүргізді, оның барысында олар сұраныс пен ұсыныс арасындағы өзара қарым-қатынасты, сондай-ақ бәсекелестік ортада баға қалыптастыру процесін түсінді.
Осылайша, университет қалалық көпшілік алаңының бөлігі ретінде, ғылымға мүдделі адамдар қауымдастығын құрады, жаңа таланттар іздейді және пайдалы байланыстарды дамытады. Бұл біздің Астанадағы ғылыми мәдениетті қалыптастыруға қосқан үлесіміз.
– Сіз екі ай бұрын MIND-ты басқардыныз. Ғылыми-зерттеу орталығының алдағы жоспарлары қандай?
– Қазіргі уақытта MIND өзінің трансформация сатысында. Нарықтағы алғашқы жылымыздың қорытындылары алынған сабақтарды қалыптастыруға мүмкіндік берді. Ішкі аудитті аяқтағаннан кейін біз процестерді қайта жобалау бойынша нақты жоспарларды белгіледік.
Орта мерзімді перспективада біз университеттің зерттеу әлеуетін арттыруға назар аударуға ниеттіміз. Бұл міндетке қол жеткізуді біз зерттеу бастамаларын қолдаудың жаңа құралдарын енгізу арқылы көріп отырмыз. Жаңа оқу жылынан бастап біздің зерттеушілерімізді команданы ынталандыратын және университетте ерекше зерттеу экожүйесін құруға мүмкіндік беретін жағымды жаңалықтар күтіп тұр.
MIND біздің ортақ көзқарасымызда Ғылымды қолдау орталығы болуы тиіс және біз осы мақсатқа жету үшін бар күш-жігерімізді жұмсауға ниеттіміз.
Маңызды бағыт – ғылыми мектептер мен орталықтардың сараптамасына негізделген консалтингтік құзыреттерді дамыту. Біз халықаралық қаржы институттары іске асыратын консалтингтік жобалардың жаһандық жүйесіне енуге ниеттіміз. Әріптестерімізбен бірлесіп құқықтық, экономикалық, әлеуметтік зерттеулердің, сондай-ақ халықаралық қатынастар мен халықаралық қауіпсіздіктің кең ауқымды тақырыптары бойынша әлемнің кез келген нүктесінде консалтингтік шешімдерді толық ұсынуға дайынбыз.
Жаһандық тұрақты күн тәртібін ілгерілетуді де ұмытпайық. Қазіргі уақытта біз серіктестермен екінші MIND Акселераторын өткізуді пысықтап жатырмыз. Оның аясында № 16 «Заң үстемдігі» Орнықты даму мақсатына қол жеткізуге баса назар аударылатын болады.
– Мазмұнды әңгіме үшін рахмет!
